Το «Ηλιοτρόπιο του Φερεκύδη» στην Σύρο

 

Πρόσφατη έρευνα του Ε.Μ.Π. έδειξε, ότι αυτό, που εδώ και πολλές δεκαετίες χρησιμοποιούν οι χωρικοί για την άντληση νερού στην περιοχή Αι-Μιχάλη της Σύρου, δεν είναι πηγάδι. Πρόκειται για τελειότατη πανάρχαια κατασκευή, ένα ηλιακό παρατηρητήριο, στο οποίο υπολογίζεται η φαινομένη κίνηση του Ήλιου καθ’ όλο το έτος, και σηματοδοτούνται με ακρίβεια οι εποχές, οι ισημερίες, οι τροπές κ.τ.λ.

Το «Ηλιοτρόπιο του Φερεκύδη», όπως ονομάσθηκε (στο Σύρο φιλόσοφο αποδίδεται η κατασκευή ή η τελειοποίηση μέρους του έργου), αποτελεί έναν ακόμη κρίκο της μακράς «αλυσίδας» της αρχαίας συριανής επιστημονικής παράδοσης, όπως περιγράφεται σε μυθολογικές και ιστορικές πηγές και διασώζεται αποτυπωμένη σε βραχογραφίες, αλλά και στα κυκλαδικά ειδώλια, τα οποία δεν κατασκευάζονταν για λατρευτικούς ή διακοσμητικούς απλώς λόγους, όπως νομίζεται, αλλά ήταν ακριβέστατα φορητά επιστημονικά όργανα, που χρησιμοποιούνταν για τους ίδιους υπολογισμούς, όπως και το Ηλιοτρόπιο, μπορούν δε να χρησιμοποιηθούν ακόμη και σήμερα με άριστα αποτελέσματα.



Η ανατολή του Ήλιου στο ύψωμα Γερούσι της Σύρου στις 21 Μαρτίου· στο βάθος διακρίνεται η Δήλος. Από εκεί ανατέλλει ο Ήλιος κατά τις ισημερίες. Η Σύρος είναι η μοναδική στεριά, απ’ όπου φαίνεται από ψηλά η Δήλος («καθύπερθεν», «Οδύσσεια», ο 404), καθ’ ότι έχει τετραπλάσιο υψόμετρο από αυτήν, και μόνον εκεί επιβεβαιώνεται ο μύθος, σύμφωνα με τον οποίο ο Απόλλων γεννιέται στις 21 Μαρτίου, την ημέρα της Άνοιξης, στη Δήλο.

Η ιδιαιτερότητα της γεωργραφική θέσης της Σύρου

Η Σύρος βρίσκεται ακριβώς δυτικά της Δήλου· την περιγράφει στην «Οδύσσεια» ο πιστός χοιροβοσκός του Οδυσσέα, Εύμαιος (του οποίου ο πατέρας ήταν βασιλιάς εκεί) επισημαίνοντας, ότι εκεί τρέπεται ο Ήλιος: «Υπάρχει κάποιο νησί, που ονομάζεται Συρίη, αν κάπου το άκουσες, καθύπερθεν της Ορτυγίας [σ.σ. το αρχαίο όνομα της Δήλου (Στράβων, Ι 486), όπου γεννήθηκε η Άρτεμις, προσονομαζομένη εξ αυτού Ορτυγία (Σοφοκλέους, «Τραχίνιαι», 214)],όπου τρέπεται ο Ήλιος» (ο 403-404).

…καθύπερθεν της Ορτυγίας [σ.σ. το αρχαίο όνομα της Δήλου (Στράβων, Ι 486)

Ο Ήλιος τρέπεται παντού βεβαίως, αλλά ο Όμηρος το επισημαίνει για τη Σύρο, διότι στο συγκεκριμένο νησί πρέπει να υπήρχε σημαντικό επιστημονικό κέντρο του Κυκλαδικού Πολιτισμού, όπου παρακολουθούσαν τον Ήλιο, τις τροπές του κ.τ.λ., όπως προκύπτει κι από άλλα στοιχεία, που θα παρουσιασθούν στη συνέχεια.

Αμερικανοί επιστήμονες διεξήγαγαν προ ετών έρευνα, προκειμένου να εντοπίσουν τα καταλληλότερα σημεία στον πλανήτη από πλευράς ηλιακών συνθηκών, ώστε να τοποθετήσουν τους δέκτες των δορυφορικών συνδέσεων. Τα αποτελέσματα της έρευνας κατέδειξαν, ότι η μεγαλύτερη ηλιοφάνεια υπάρχει σ’ ένα μικρό νησάκι μεταξύ Δήλου-Σύρου, στο Ψαθονήσι, που επειδή είναι πολύ μικρό, θα τους εγκαταστήσουν στο νότιο μέρος της Σύρου.

Αυτό σημαίνει, ότι οι αρχαίοι γνώριζαν πάρα πολύ καλά για τη γέννηση του Απόλλωνα σε εκείνη την περιοχή, κι ότι η Σύρος αποτελούσε τον ιδανικό τόπο για την παρακολούθηση της φαινομένης κίνησης του Ήλιου. 

Άγνωστες αλλά σημαντικότατες είναι οι βραχογραφίες στο Γερούσι της Σύρου, στις οποίες αποτυπώνονται πανάρχαιες κατακτήσεις του Κυκλαδικού Πολιτισμού. Καταδεικνύουν –όπως και το Ηλιοτρόπιο– την φαινομένη κίνηση του Ήλιου, τις εποχές, τις ισημερίες και τις τροπές στη Σύρο. Στις βραχογραφίες αυτές καταδεικνύεται επίσης η ακριβής θέση του Ηλιοτροπίου και ο τρόπος λειτουργίας του.

Κυκλάδες: Δώδεκα νησιά γύρω από τη Σύρο

Από ύψωμα Γερούσι, όπου βρίσκονται οι εικονιζόμενες βραχογραφίες, κι από το οποίο φαίνεται ο Ήλιος να ανατέλλει τις ισημερίες από τη Δήλο, προέκυψε ο παρακάτω χάρτης. Επάνω και μέσα στον κύκλο βρίσκονται συνολικά δώδεκα νησιά, όσα υπολογίζονταν στην αρχαιότητα οι Κυκλάδες. Προκύπτει δηλαδή, ότι ονόμαζαν τα νησιά Κυκλάδες, όχι επειδή ήταν σε κύκλο γύρω από τη νήσο Δήλο, αλλά γύρω από τη Σύρο και συγκεκριμένα από τον λόφο της Άνω Σύρου, που, πριν κατοικηθεί, ονομαζόταν Μεσοβούνι.

Χάρτης, που προέκυψε από τις βραχο- γραφίες της Σύρου κι επεξηγεί το όνομα Κυκλάδες.

Ηλιοσπηλιά Σύρου - Ηλιοτρόπιο Φερεκύδη

Στα τέλη του ιθ΄ αιώνα το αλέτρι ενός χωρικού, που έσκαβε στην περιοχή Σα Μιχάλη της Σύρου, στη θέση Ελληνικό, σκάλωσε σε μία πέτρα· τη σήκωσε και είδε ένα κατασκεύασμα σαν πηγάδι με σκάλες κ.τ.λ.. Φώναξε τον Γάλλο πρόξενο, που παραθέριζε εκείνη την εποχή στο χωριό, ο οποίος του συνέστησε να μην το πειράξει, διότι κατά τη γνώμη του επρόκειτο για πανάρχαιο μνημείο της Προϊστορικής Περιόδου. Οι χωρικοί όμως άνοιξαν μια τρύπα, έβαλαν ένα μαγκάνι κι άρχισαν έκτοτε να βγάζουν νερό.

Πρόσφατα ένας παλαιός ναυτικός, αρχαιοδίφης και ερευνητής του Κυκλαδικού Πολιτισμού, ο κ. Λούης Ρούσσος, παρατήρησε, ότι κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο η σκιά της υπερκείμενης ανώτατης οριζόντιας πλάκας του «πηγαδιού» συνέπιπτε με την ακμή του βορειότερου λίθου, του υπερκείμενου της κάλυψης του διαδρόμου του. Μελετώντας δε τις βραχογραφίες της Σύρου και το φρέαρ διαπίστωσε, ότι τελικά έκαναν ακριβώς την ίδια δουλειά: Κατέγραφαν κι υπολόγιζαν τις κινήσεις του Ήλιου.

Εξασφάλισε λοιπόν από ένα Συριανό εφοπλιστή (ο οποίος αγαπάει τον τόπο του, αλλά επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του) τη χρηματοδότηση έρευνας, κι έτσι συγκροτήθηκε επιστημονική ομάδα από το Ε.Μ.Π. με επί κεφαλής τον καθηγητή της Αρχιτεκτονικής Σχολής κ. Ι. Στεφάνου.

Αυτό, που προξένησε εντύπωση εξ αρχής στην ομάδα, ήταν, ότι αποκλειόταν να πρόκειται για ένα απλό πηγάδι για ύδρευση, ιδιαίτερα στη συγκεκριμένη θέση, όπου κατά την αρχαιότητα δεν υπήρχε στην περιοχή παρά μόνο μία μικρή πολίχνη. Δεν μπορεί να έφτιαξαν μία τέτοια μνημειώδη κατασκευή, προκειμένου κάποιες οικογένειες να παίρνουν νερό και μάλιστα με ιδιαίτερες δυσκολίες, δεδομένου, ότι ανθρωπομετρικά δεν είναι ιδιαίτερα αποδοτικό στη χρήση του, όπως είναι πολλά άλλα σωζόμενα αρχαία υδρευτικά έργα (π.χ. Τίρυνθας και Μυκηνών της Μυκηναϊκής Εποχής, Περαχώρας της Κλασικής Εποχής κ.α.).

Ο φιλόσοφος Φερεκύδης (στ΄ αι. π.Χ.) υπήρξε πιθανόν μαθητής του Πιττακού του Μυτιληναίου, ήταν σύγχρονος του Θαλή του Μιλήσιου, ο οποίος τον εκτιμούσε ιδιαίτερα, και δάσκαλος του Πυθαγόρα.

Επάνω από την αρχαία κατασκευή υπάρχει μια ζώνη δύο περίπου μέτρων με ξερολιθιές. Το έργο αποτελείται από δύο μέρη: το κυκλικό μέρος, που είναι το φρέαρ με λίθινη επένδυση ευρυνόμενη προς τα κάτω, κι από ένα επίσης λιθεπένδυτο διάδρομο με βαθμίδες, μέσω των οποίων υπήρχε πρόσβαση στο φρέαρ. Σήμερα είναι προσπελάσιμο μόνο από επάνω. Ενώ δηλαδή αρχικά ήταν προσπελάσιμο από τα βόρεια μέσω του διαδρόμου και των βαθμίδων, κατέστη απροσπέλαστο από εκεί κι έτσι τώρα μοιάζει με ένα κοινό κατακόρυφο φρέαρ. Το συνολικό του βάθος είναι 12,75 μέτρα, αλλά το καθαρό βάθος του αρχαίου έργου είναι γύρω στα δέκα μέτρα.

Όλα τα αυθεντικά δομικά στοιχεία του έργου είναι δομημένα με ποικίλου μεγέθους τεμάχια (αρκετοί λίθοι είναι μακρύτεροι του 1 μέτρου) πολύ καλής ποιότητας ασβεστολιθικού πετρώματος. Οι λίθοι είναι κατεργασμένοι στις όψεις, ενώ οι επιφάνειες έδρασης είναι τόσο επίπεδες, ώστε να διασφαλίζουν άριστη μεταβίβαση των φορτίων και πολύ καλή εμφάνιση οριζοντίων αρμών.

Το Ηλιοτρόπιο, όπως φαίνεται σήμερα. Αριστερά: Εξωτερική άποψη. Οι μικρές πέτρες γύρω–γύρω είναι μεταγενέστερες κατασκευές· ορισμένες ίσως είναι παρεμβάσεις-διορθώσεις του Φερεκύδη. Δεξιά: Το φρέαρ, όπως φαίνεται από επάνω, ενώ το φως του Ήλιου περνάει από το στόμιο και φωτίζει ένα σκαλοπάτι.

Η κατασκευή του διαδρόμου παρουσιάζει πρόσθετο ενδιαφέρον, λόγω της ισχυρής προς τα άνω σύγκλισης των πλευρικών τοιχωμάτων του και της παρουσίας μεγάλων καλυπτήριων πλακών στο άνω μέρος του. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η κλίση των τοιχωμάτων, επειδή στο μεν φρέαρ είναι ισχυρότερη στη νότια πλευρά, μηδενιζόμενη σχεδόν προς την βόρεια (δηλαδή προς το μέρος του διαδρόμου), στον δε διάδρομο είναι ισχυρότερη στη δυτική πλευρά.

Ο διάδρομος βρίσκεται ακριβώς επάνω στον αστρονομικό μεσημβρινό. Στα φύλλα της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού μόνον ο μεσημβρινός των Αθηνών βλέπει τον Βόρειο Πόλο. Ο άξονας του φρέατος βλέπει στον Βόρειο Πόλο και μάλιστα μισή μοίρα αριστερά από τον Πολικό, δηλαδή προς την Μεγάλη Άρκτο, εκεί που είναι ακριβώς ο αληθινός Βόρειος Πόλος.

Όλη αυτή η κατασκευή του φρέατος με τη μνημειώδη είσοδο του λαξευμένου βράχου δεν μπορεί να δικαιολογεί, ότι έγινε για την άντληση ύδατος από τους ελάχιστους κατοίκους της περιοχής· εξ άλλου η κατασκευή δεν είναι καθόλου εργονομική:

• Το τελευταίο σκαλοπάτι για παράδειγμα είναι τόσο στενό, που δεν χωράει πόδι ανθρώπου να πατήσει, παρά μόνο πλάγια. Δηλαδή, αν κάποιος ήθελε να πιάσει νερό, θα έπρεπε να γυρίσει πλάγια σε πολύ στενό χώρο.
• Ο διάδρομος δεν χωράει άνθρωπο με μια υδρία στον ώμο. Γιατί να κάνουν μια τόσο μεγάλη κατασκευή, τόσο λεπτομερή και τόσο ακριβή, και να δυσκολεύεσαι να βάλεις νερό και να μεταφέρεις την υδρία;
• Ένα από τα σκαλοπάτια έχει μια μικρή εγκοπή, η οποία είναι ό,τι χειρότερο, για να πέσει ένας άνθρωπος, που κατεβαίνει. (Στο συγκεκριμένο σκαλοπάτι προσπίπτει το φως του Ήλιου, συγκεκριμένη εποχή του χρόνου.)
• Σε διάφορες εποχές του χρόνου το νερό υπερβαίνει το στηθαίο και καλύπτει τα τρία πρώτα σκαλοπάτια, οπότε η άντληση νερού γίνεται ακόμα δυσκολότερη.

Αφού αποτυπώθηκε και μελετήθηκε το έργο, προέκυψε, ότι και βέβαια δεν πρόκειται για πηγάδι, αλλά για ένα ακριβέστατο αρχαίο ηλιακό παρατηρητήριο, το οποίο παρακολουθεί την φαινομένη κίνηση του Ήλιου και σηματοδοτεί το χρόνο, όλες τις εποχές, τις ισημερίες, τις τροπές κ.τ.λ..

Σχεδιαστική αποτύπωση του Ηλιοτροπίου με σημειωμένα τα σημεία, όπου
προσπίπτουν οι ακτίνες του Ηλίου τις διάφορες εποχές.

Η εξαιρετική λιθοδομή της κατασκευής, που αποτελεί το μοναδικό αντικειμενικό στοιχείο, επί του οποίου μπορεί να στηριχθεί μια χρονολόγηση, σε συνδυασμό με την παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο Φερεκύδης μελετούσε σε μια σπηλιά τις κινήσεις του Ήλιου, οδήγησε στο συμπέρασμα, ότι ίσως ο Φερεκύδης να ήταν ο κατασκευαστής του έργου.

Ήταν όμως ο Φερεκύδης ο πρώτος, που κατασκεύασε ένα τέτοιο έργο, η προϋπήρχε ανάλογη επιστημονική παράδοση στη Σύρο; Ο Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ, ο οποίος ήταν διευθυντής της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης κατά τους Ελληνιστικούς Χρόνους και που θεωρείται ως ο νεώτερος αναλυτής και ερμηνευτής των Ομηρικών Επών, αναφέρει, ότι την Ομηρική Εποχή υπήρχε ηλιοσπηλιά στη Σύρο, με την οποία μετρούσαν τις τροπές του Ήλιου.

Επομένως δεν πρέπει να ήταν ο φιλόσοφος ο αρχικός κατασκευαστής του έργου, αλλά υπήρχε ήδη ένα σταθερό υπόβαθρο μιας μακραίωνης επιστημονικής παράδοσης του Κυκλαδικού Πολιτισμού, την οποία συνέχισε και τελειοποίησε ο Φερεκύδης. Ένα μέρος της κατασκευής –το κατώτερο διασωζόμενο– ίσως δεν έγινε την Κλασική Εποχή, αλλά προϋπήρχε από τους Προϊστορικούς ακόμα Χρόνους. Ενδεχομένως, εάν καθαρισθεί το φρέαρ, καθώς και η γύρω περιοχή, να προκύψουν κι άλλα στοιχεία, που θα βοηθήσουν η θα επιβεβαιώσουν την χρονολόγηση.

Στην εικονιζόμενη κατασκευή με τα τέσσερα ειδώλια υπολογίζονται εύκολα τα ηλιοστάσια και οι ισημερίες. Η κατασκευή έχει γίνει με μουσειακά αντίγραφα κυκλαδικών ειδωλίων από τον κ. Λ. Ρούσσο στην αυλή του σπιτιού του στη Σύρο.

Κυκλαδικά ειδώλια: περιμένοντας τον Ήλιο...

Τα κυκλαδικά ειδώλια κάνουν ακριβώς την ίδια δουλειά, που κάνει το Ηλιοτρόπιο, είναι όμως φορητά και εύκολα στη χρήση τους. Τα χρησιμοποιούσαν, για να μετρούν το χρόνο, να γνωρίζουν πότε αρχίζει και πότε τελειώνει κάθε εποχή για σπορά, θερισμό κ.τ.λ. στην περιοχή των Κυκλάδων. Τα ειδώλια περιμένουν με σταυρωμένα χέρια, ποιά στιγμή θα έρθει ο Ήλιος στα μάτια τους. Οι εποχές οριοθετούνται ανάλογα με το ύψος και την κλίση του κεφαλιού τους:

• Η κλίση του κεφαλιού του αριστερού στην φωτογραφία ειδωλίου είναι 28°. Σε αυτό το ύψος είναι ο Ήλιος το μεσημέρι στις 21 Δεκεμβρίου (χειμερινό ηλιοστάσιο).
• Το δεύτερο από αριστερά ειδώλιο έχει κλίση κεφαλιού 52°. Εκεί βρίσκεται ο Ήλιος στις ισημερίες.
• Το κεφάλι του τρίτου από αριστερά ειδωλίου έχει κλίση 70° και σημαδεύει, όπως κι ένα σκαλοπάτι του Ηλιοτροπίου, την αρχή και το τέλος του καλοκαιριού (13 Μαΐου και 3 Αυγούστου).
• Το κεφάλι του καθιστού ειδωλίου έχει κλίση 76° και σημαδεύει το θερινό ηλιοστάσιο, τη μέση του καλοκαιριού.

Τα εγκυμονούντα κυκλαδικά ειδώλια αντιστοιχούν στην εποχή μεταξύ 3ης Αυγούστου και 21ης Σεπτεμβρίου, όταν η Γη «εγκυμονεί». Το εικονιζόμενο εγκυμονούν ειδώλιο σηματοδοτεί αυτή την εποχή και με κλίση κεφαλιού 52° αναμένει τις ακτίνες του Ήλιου της φθινοπωρινής ισημερίας, που θα σημάνουν το τέλος της εποχής και την αρχή του φθινοπώρου.

Μελετώντας τις βραχογραφίες, το Ηλιοτρόπιο του Φερεκύδη και τα κυκλαδικά ειδώλια προκύπτει, ότι στον Κυκλαδικό Πολιτισμό με επιστημονικό κέντρο τη Σύρο μετρούσαν τις εποχές, με βάση την φαινομένη κίνηση του Ήλιου, ως εξής:

• 13 Μαΐου: Αρχή καλοκαιριού.
• 21 Ιουνίου: Θερινό ηλιοστάσιο, αρχή χρόνου.
• 3 Αυγούστου: Τέλος καλοκαιριού.
• 21 Σεπτεμβρίου: Φθινοπωρινή ισημερία. Αρχή φθινοπώρου.
• 21 Δεκεμβρίου: Χειμερινό ηλιοστάσιο. Αρχή χειμώνα.
• 21 Μαρτίου: Εαρινή ισημερία. Αρχή Άνοιξης.

Δηλαδή:

• 21 Σεπτεμβρίου – 21 Δεκεμβρίου: Φθινόπωρο.
• 21 Δεκεμβρίου – 21 Μαρτίου: Χειμώνας.
• 21 Μαρτίου – 13 Μαΐου: Άνοιξη.
• 13 Μαΐου – 3 Αυγούστου: Καλοκαίρι.
• 3 Αυγούστου – 21 Σεπτεμβρίου: 5η εποχή, κατά την οποία η Γη «εγκυμονεί», για να δώσει τους νέους καρπούς· σε αυτή την εποχή αντιστοιχούν τα εγκυμονούντα ειδώλια του Κυκλαδικού Πολιτισμού.

Γιάννης Λάζαρης Ηλεκτρολόγος-Μηχανολόγος Ε.Μ.Π.

Πηγή

Read more: http://www.syrosagenda.gr/2013/04/blog-post_9176.html#ixzz2ZKdy2JJE